Eskulangintzatik modernitatera

24 urte besterik ez zituela, Eileen Gray Parisera bizitzera joan zen, gizarte- eta genero-konbentzioetatik ihes eginez, diseinuaren esparruan jarduna bilatzeko. Bertan, hiriko lesbiana-zirkuluetan sartu zen (abangoardia artistikoaren aitzindariak) eta altzari-denda bat ireki zuen Jean Désert izengoiti maskulinoarekin.

Bere obra tradizioaren, abangoardiaren, artisautzaren eta modernitatearen artean mugitzen zen.¹ Gray esperimentatzen ari zen, berezko nortasunarekin eta gaurkotasunarekin. Joerekin konektatzen zuen edo aurrea hartzen zien. Alemanian altzari modernoen oinarriak ezartzen zituzten bitartean, Bauhaus-ean² eta, batez ere, Marcel Breuer edo Mies van der Rohe³ bezalako arkitektoen eskutik, Parisen, Gray-k gauza bera egiten zuen, produktu-diseinuaren historiara pasatu diren sorkuntzekin; adibidez: mahai doigarria, Bibendum besaulkia edo Non-conformist chair⁴ aulkia.

Arkitektura barnetik⁵

Testuinguru horretan, zenbait emakumek diseinuaren eta arkitekturaren esparruan lekua hartzen hasi ziren.⁶ Eileen Gray, Charlotte Perriand⁷, Lilly Reich. Baina bidea ez zen erraza.⁸ Alderdi garrantzitsuak gizonezko arkitekto boteretsuaren esku geratzen ziren. Eraikina, fatxada, egitura. Hau da, arkitekturaren alderdi sendoa, iraunkorra eta agerikoa. Gehienez jota, eskala txikia, barne-diseinua eta dekorazioa uzten zizkieten emakumeei. Etxeko espazio iragankorrak.

Barne-diseinua zen, hain zuzen ere, Le Corbusier-en ahulgunea eta Eileen Gray-k hori kritikatu zuen: «Badirudi kanpoko arkitekturak abangoardismoaren arkitektoak liluratu dituela eta barneko espazioak ahaztu dituztela. Etxe bat kanpotik sortu beharko balitz bezala, begietara polita izan dadin, edertasunari bizilagunen ongizateari baino garrantzi handiagoa emanez.» Haren ustez, arkitektura arrazionalistaren pobreziak sentsualitate eta enpatia faltan zuen jatorria, guztia arrazoimenaren mende baitzegoen. «Etxea ez da bizitzeko makina bat. Bertan bizi direnen hedadura baino.»⁹

Beraz, artista irlandarrak gai horretan esku hartzea erabaki zuen. 1926an, bere lehenengo obra arkitektonikoa sortu zuen, E-1027 etxea, bere bikote Jean Badovicirekin partekatzeko. Han hasi zen barnealdearen aldeko arkitektura. Barrutik kanpora. Bizitza eta arimatik. Den-dena diseinatu zuen, xehetasun guztiak kontuan hartuta (espazioa, testura, argia, kolorea, altzariak, alfonbrak, grafismoak), eta proiektu funtzional, sentsual, dinamiko, malgu eta koherentea sortu zuen. Eskalak erabat fusionatu zituen, altzarien eta eraikinaren, edo dekorazioaren eta arkitekturaren arteko diferentzia igartzen ez zen arte. Lehenengo aldiz, modernitatea barnealdera iritsi zen. Bizitzeko makinatik altzari bizietara pasatuz, instintu eta sentsibilitatearekin.

Bizitzeko modu berria

Eileen Gray-k bidaiatzera gonbidatzen gaitu.¹⁰ Etxearen askatasunera eta sentsualitatera. Bizitzeko modu berri batera, egitura estandarizatutik eta familia nuklearretik urrun. Haren obran, leku guztietan dago mugimendua. Espazioak malguak eta gutxi definituak dira; altzariak egokitu eta eraldatu egiten dira, biztanleei egokitzeko. Eraikina interpretaziorako irekita dago, ez dago arau-murriztapenetara mugatuta. Etxea ez da konformista, perspektiba queer¹¹ aperspektiban dago. Edo, berak zioenez, erakunde bizidun bat.

Bizitzeko lekuaren zentzumen- eta gorputz-esperientzia bilatzen zuen Grayk. Gorputzaren zentzumenak eta ekintza sustatuko zituzten etxeak sortu nahi zituen. Juhani Pallasmaak ere defendatzen du hori bere liburuan: Una arquitectura de la humildad¹² Finlandiako arkitektoak arkitekturaren esentzia multisensoriala eta gure parte-hartzea bultzatzen duen esperientzia espazialaren garrantzia gogorarazten dizkigu. Halaber, «ukimenaren sentsualitatearen eta espazioaren erotismo ezkutuaren balioa, materialak eta xehetasunak, koloreak eta argia, esperientzia atseginak eta limurtzaileak eskaintzen dizkigutenak.»

Hori da Eileen Grayren arkitektura. Arkitektura xume eta aldi berean luxuzkoa da xehetasunetan, sentsazioetan eta oroitzapenetan. Pallasmaaren hitzekin, etxekotasunaren eta erosotasunaren barne-sentsazioak gogora ekartzea, hunkitzea baino gehiago egokitzen saiatzen den arkitektura. Kultura- eta gizarte-testuinguruak ulertzen ditu, eraikinen denbora-bilakaera aurreikusten du eta enpatiaren eta irudimenaren ahalmena erakusten digu.

Le Corbusier-en obsesioa

Horregatik guztiagatik, E-1027 etxea arkitektura modernoaren maisulantzat hartzen da gaur egun. Le Corbusier-ek hasieratik jakin zuen horretaz. Horregatik, mirespena eta inbidia piztu zituen, obsesio bihurtu arte. Hain zuzen, arkitektoak Cabanon¹³ ospetsua eraikiko luke E-1027tik metro gutxira, eta boterea eta nagusitasuna erakusteko ekitaldi batean, zortzi horma-irudi handi pintatuko lituzke etxeko paretetan, baimenik gabe eta Eileen Gray-ren borondatearen aurka.¹⁴ Gainera, Unité d’Habitation-en sortzaileak horma-irudiak bere obra osoan edo aldizkarietan argitaratzen dituenean, ez du Eileen Gray aipatzen etxearen egile gisa. Ikusezin bihurtzen du eta historia ezabatzen du. Horren ondorioz, hamarkadetan zehar, E-1027a Le Corbusierri esleitu zitzaion.¹⁵

Paradoxa da etxea horma-irudietatik salbatuko litzatekeela. Orain, altzari eta elementu original guztiekin zaharberrituta, bisita egin diezaiokegu, pareta horien artean obra emankorra eta bere bidea, gelditu gabe, osatu gabe, sortu zuen emakume baten bizitza liluragarria ikusteko. Eta, nolabait, denoi zabaldu zitzaigun, eta diseinuaren historia aldatu zuen.