Da artesanía á modernidade

Con só 24 anos, Eileen Gray trasladouse a París para dedicarse a deseñar e escapar das convencións sociais e de xénero. Alí entraría nos círculos lésbicos da cidade, líderes da vangarda artística, e abriría a súa propia tenda de mobles baixo o pseudónimo masculino Jean Désert.

A súa obra moveuse entre a tradición e a vangarda, a artesanía e a modernidade.¹ Gray experimentaba e, con identidade propia, resonaba a actualidade. Conectada coas tendencias ou avanzado con elas. Mentres que en Alemaña establecíanse as bases do moble moderno, na Bauhaus ² e especialmente da man de arquitectos como Marcel Breuer o Mies van der Rohe³, paralelamente e desde París, tamén o fixo Gray, con creacións que pasaron á historia do deseño de produto, como a mesa Ajustable, a cadeira de brazos Bibendum ou a cadeira Non-conformist.⁴

Arquitectura dende o interior⁵

Neste contexto, algunhas mulleres comezaban a gañar un oco no campo do deseño e da arquitectura.⁶ Eileen Gray, Charlotte Perriand⁷, Lilly Reich. Pero non era un camiño fácil.⁸ O poderoso arquitecto facía o importante. O edificio, a fachada, a estrutura. É dicir, a parte robusta, duradeira e visible da arquitectura. Como moito, deixaron a pequena escala, o interiorismo e a decoración ás mulleres. O espazo doméstico e efímero.

De feito, o interiorismo era a materia pendente da incipiente arquitectura moderna de Le Corbusier. Eileen Gray criticou este descoido: “A arquitectura exterior parece ter absorbido aos arquitectos de vangarda a costa do espazo interior. Como se unha casa fose concibida dende fóra para os praceres da vista antes que para o benestar dos seus habitantes". Consideraba que a pobreza da arquitectura racionalista se debía á súa falta de sensualidade e empatía, xa que todo estaba dominado pola razón. "A casa non é unha máquina viva. É unha extensión de quen a habita.”⁹

Así que a irlandesa decidiu pór mans ao asunto. En 1926 creou a súa primeira obra arquitectónica, a casa E-1027, para ela e para o seu compañeiro Jean Badovici. Alí a arquitectura comezou dende o interior. Dentro para fóra. Da vida e da alma. Deseñou absolutamente todo, ata o último detalle -espazo, textura, luz, cor, mobiliario, alfombras, grafismos-, creando un proxecto funcional, sensual, dinámico, flexible e coherente. Fusionou as escalas ata que non puido diferenciar entre mobles e edificio; entre a decoración e a arquitectura. Por primeira vez, o moderno chegou ao interior. Pasando da máquina viva ao mobiliario habitado, con instinto e sensibilidade.

Unha nova forma de vivir

Eileen Gray convídanos a unha viaxe¹⁰. Cara á liberación e a sensualidade do fogar. Cara a unha nova forma de vivir, afastada da estrutura estandarizada e da familia nuclear. Na súa obra, o movemento está en todas partes. Os espazos son flexibles e pouco definidos; os mobles axústanse e transfórmanse para se adaptaren aos seus habitantes. O edificio está aberto á interpretación, non etá confinado nas restricións normativas. É unha casa non conformista, performativa, en perspectiva queer¹¹. Ou, como decía ela, un organismo vivente.

Gray buscaba a experiencia sensorial e corporal do espazo habitado. Quería crear fogares que estimulasen os sentidos e a acción do corpo. Algo que tamén defende Juhani Pallasmaa no seu libro Una arquitectura de la humildad¹². O arquitecto finlandés lémbranos a esencia multisensorial da arquitectura e a importancia da experiencia espacial que fomenta a nosa participación. Así como «o valor da sensualidade táctil e o erotismo oculto do espazo, os materiais e os detalles, as cores e a luz, que nos brindan experiencias pracenteiras e sedutoras.»

Esa é a arquitectura de Eileen Gray. Unha arquitectura humilde e, á vez, luxosa en detalles, sensacións e evocacións. En palabras de Pallasmaa, unha arquitectura que tenta acomodar, máis do que impresionar; evocar as sensacións íntimas de domesticidade e confort. Que comprende os contextos culturais e sociais, prevé a evolución temporal dos edificios e que nos demostra o poder da empatía e da imaxinación.

A obsesión de Le Corbusier

Por isto todo, a casa E-1027 é hoxe en día considerada unha obra mestra da arquitectura moderna. Le Corbusier foi consciente diso dende o principio. Por iso espertou nel admiración e envexa, ata o punto de converterse nunha obsesión. De feito, o arquitecto construiría o seu famoso Cabanon¹³ a poucos metros da E-1027 e, nun acto de demostración de poder e dominación, pintaría oito enormes murais nas paredes da casa, sen permiso e contra a vontade de Eileen Gray.¹⁴ Ademais, cando o creador da Unité d’Habitation publica os murais na súa obra completa ou en revistas, non menciona a Eileen Gray como autora da casa. Faina invisible e bórraa da historia. Feito que contribúe para que, durante décadas, a E-1027 fose popularmente atribuída a Le Corbusier.¹⁵

O paradoxo é que a casa se acabaría salvando polos murais. Agora, restaurada con todos os mobles e elementos orixinais, podemos visitala e percibir así entre eses muros o traballo fecundo e a vida apaixonada dunha muller que creou o seu propio camiño, sen parar, sen asentarse. E que, dalgunha maneira, nos abriu paso a todas e mudou a historia do deseño.